ייִדישלאַנד

פּיקהאָלץ

עס האָבן שלמהלע מיט רײזעלע

אַ מאָדנע פֿײגעלע דערזען:

דער קאָפּ איז רױט, אַ גרױלעך נעזעלע

און גרױס אַכט אינטשעס אָדער צען.

טאַטע נעמט דאָס פֿײגל־ביכל,

גיט ער דאָרט אַ קוק אַרײַן.

קומט די מאַמע אין איר טיכל,

טראַכט פֿאַרטיפֿט: װער קען דאָס זײַן?

דאָ טוט דאָס ייִנגל אַ כאַפּ יענעם בוך,

בלעטערט אַ רגע און שמײכלט מיט שטאָלץ:

טאַטע, װי הײסט ער אױף ייִדיש?

װער? אוך!

דאָס איז, מײַן זון, זאָלסטו װיסן – פּיקהאָלץ.

פֿון: יואל מאַטווייעוו

לײענט מער פּאָעזיע אינעם געדרוקטן זשורנאַל.

לײענט װײַטער »

אַוודאי, מע קען מאַכן אַן אָנשטעל, אַז די ייִדישע וועלט האָט זיך ניט געביטן און איז ממשיך צו לעבן לױט די כּללים און נאָרמעס פֿון, לאָמיר זאָגן, אָנהייב צוואַנציקסטן יאָרהונדערט, און מע קען אַפֿילו זיך אײַנרעדן אַ קינד אין בויך, אַז ס'רובֿ ייִדן האַלטן ייִדיש פֿאַר זייער מוטערשפּראַך, און די ייִדישע קינדער ווערן געבוירן מיט זייערע מאַמעס גליק־געשרייען אויף ייִדיש, און ווער רעדט שוין וועגן דער שּׂימחה, – הערט, הערט, דאָס קינד האָט געזאָגט זײַן ערשט וואָרט – מאַמע... און אפֿשר – טאַטע...

ווען מיר, די רעדאַקציע־מיטגלידער, האָבן באַשלאָסן צו באַשּׂימחהן דעם לייענער מיט אַ קינדער־נומער, האָבן מיר דערלויבט יעדן איינעם אויסצוקלײַבן פֿאַר דעם אָ נומער פּונקט דאָס וואָס וועט אים מאַכן גוט אויפֿן האַרצן. און דעם אמת געזאָגט, אין אונטערשייד פֿון די "פֿאַר דערוואַקסענע"־נומערן, עס האָט זיך אויסגעוויזן, אַז דער גרעסטער פּראָגבלעם איז אויסצוקלײַבן אַ באַגרענעצטע צאָל ווערק פֿון באמת אַ ים פּרעכטיקע ווערק, סײַ פֿונעם ייִדישן ליטעראַרישן עזבֿון און סײַ פֿון די הײַנטצײַטיקע ייִדישע שרײַבער. ייִדישע חדר־ייִנגעלעך פֿלעגן אַ מאָל אַ שוויץ טאָן מיט אַ ווערטל – אויך מיר אַ קונץ צו זײַן אַ בעקער! מע נעמט אַ טייגל און מע מאַכט אַ בייגל... און אפֿשר טאַקע דעריבער הייבט זיך אָן דער אָ נומער מיט אַ קלאַסישן אַרטיקל פֿון ש. אַנ־סקי וועגן די פֿאָלקס־קינדער־לידער מיט אַ רײַכן צוגאָב פֿון דרײַ און דרײַסיק לידער, געשאַפֿענע פֿון ייִדישע קינדער.

אַחוץ די ווערק פֿון אונדזערע שטענדיקע מחברים – וועלוול טשערנין, משה לעמסטער, באָריס קאַרלאָוו, יואל מאַטווייעוו, יעל לוי און ענת אדרת, וועט אונדזער לייענער געפֿינען די לאַנג דערוואַרטע ווערק פֿון דאַניִיִל כאַרמס און וואַדים לעווין אין מאָדערנע ייִדישע "מלבושים". די מאָדערנע ייִדישע פּראָזע פֿאַר קינדער רעפּרעזענטירט ייִדישער שריפֿטשטעלער און פֿאַרלעגער ניקאָלײַ אָלניאַנסקי. מיר באַגריסן דעם באַקאַנטן ייִדישן לעקסיקאָלאָג און קולטור־טוער איציק מײַערס (אַלכּסנדר סאָלדאַטאָוו) מיט דער פּרעמיערע אויף די זײַטלעך פֿון "ייִדישלאַנד", – עס זאָל זײַן אין אַ גוטער און אַ מזלדיקער שעה!

ווי שטענדיק, וועט אונדזער לייענער הנאה האָבן פֿון די טיילן "נײַע זינגלידער" און "נײַע ביכער".

די אַרטיקלען פֿון לעאָקאַדיע פֿרענקעל און יעלענע סאַראַשעווסקאַיאַ שילדערן די ראָליע וועלכע ייִדיש קאָן הײַנט־צו־טאָג שפּילן בפֿועל ממש אין דער דערציִערישער און שעפֿערישער פֿאַרווײַלונג בײַ אַ טייל קינדער אין סאַנקט־פּעטערבורג און אין ביראָבידזשאַן.

די רעדקאָלעגיע האָט געהאַט גרויס הנאה צו אַרבעטן איבערן קינדער־נומער, און כאָטש דאָס פֿאָלק זאָגט, אַז – אויף אַן אייגן קינד זײַנען עלטערן בלינד – האָפֿן מיר זייער, אַז אויך דער לייענער וועט הנאה האָבן. און בכלל, איר קענט דאָך דאָס ווערטל וועגן די יִדישע קינדער:

אַז מע לייגט אַרײַן גוט, נעמט מען אַרויס גוט...

לײענט װײַטער »

פֿון דער רעדאַקציע #8

די לעצטע חדשים זײַנען געווען שווערע און גאָר ניט קיין פֿריילעכע פֿאַר דער גאָרער וועלט. ס'איז גאָר ניט די ערשטע און, גאָט־זאָל־אָפּהיטן, מעגלעך ניט די לעצטע שווערע תּקופֿה אין דער געשיכטע פֿון דער מענטשהייט בכלל און פֿון אונדזער פֿאָלק בפֿרט. אָבער מע האָט זיך שוין ווי־ניט־איז צוגעוווינט גובֿר צו זײַן. ווי עס האָט געזונגען מאיר אריאל: "עבֿרנו את פּרעה, נעבֿור גם את זה" – "מ'האָט איבערגעלעבט פּרעהן, וועט מען אויך דאָס איבערלעבן". אָדער ווי עס פֿלעגן אין ביטערע צײַטן להכעיסדיק אַרויסרופֿן די מאָסקווער ייִדיש־רעדנדיקע רעפֿיוזניקעס סוף 1960ער: "לעבן, דערלעבן און איבערלעבן!" די אַלגעמיינע ווײַט ניט קיין פֿויגלדיקע שטימונג האָט אַװדאי משפּיע געווען אויך אויף די מיטגלידער פֿון דער רעדאַקציע־קאָלעגיע פֿון "ייִדישלאַנד" בעת דער אַרבעט איבער דעם איצטיקן נומער, אָבער מע גיט זיך ניט אונטער.

מיר האָבן שוין געהאַט אַרויסגעלאָזט אַ ריי טעמאַטישע נומערן. איינער איז געווען געווידמעט איבערזעצונגען אין ייִדיש פֿון אַנדערע שפּראַכן, אַן אַנדערער איז אין גאַנצן אָפּגעגעבן דער הײַנטצײַטיקער ייִדישער דיכטונג, דערנאָך נאָך איינער – אַ "ביראָבידזשאַנער" נומער און גאָר לעצטנס אַ "כּולו־ישׂראלדיקער" נומער מיט ווערק און שאַפֿונגען פֿון ישראלדיקע מחברים. דער איצטיקער נומער איז ווי די סאַמע ערשטע צוויי אָפּגעגעבן דער אָנגייענדיקער אַרבעט פֿון הײַנטיקע פּאָעטן, פּראָזאַיקער, פּובליציסטן, פֿאָרשער.

מיר האָפֿן אַז פֿון צײַט צו צײַט וועט מען אויך ווײַטער קאָנען צוגרייטן ספּעציִעלע "טעמאַטישע" נומערן, אָבער קודם־כּל מוז מען אָנגיין מיט דער הײַנטיקער שעפֿערישקייט ווי־ווײַט מעגלעך אויף אַ ברייטן פֿאַרנעם, כּסדר מיט אַן אויפֿריכטיקער כּוונה, אי ערנסט, אי מיט אַ גוטהאַרציקן שמייכל.

יעדערער וועט מישפּטן וואָס איר אָדער אים איז אין דעם נומער מער צום האַרצן און למען־השם נעמט זיך ניט צום האַרצן טאָמער שטויסט איר זיך אָן אויף עפּעס וואָס איז אײַך לאוו־דווקא צום גוסט. אַבי מ'זאָל לייענען מיט קאָפּ דאָס, וואָס איז יאָ אינטערעסאַנט און צום האַרצן. און אויב דאָ און דאָרט וועט מען אַ לאַך טאָן, איז נאָך בעסער. אַבי ניט מיט יאַשטשערקעס.

לײענט װײַטער »

פֿון דער רעדאַקציע #6-7

אָט דער נומער פֿון אונדזער זשורנאַל איז אין אַ געוויסן זין אַ המשך פֿון אַ וויכּוח, וואָס מיר האָבן געפֿירט צווישן זיך בעת באַהאַנדלען אייגנטלעך די מעגלעכקייט אים צו גרינדן. דער וויכּוח איז געגאַנגען אַרום דער פֿרעגע, ווי דאַרף מען שרײַבן דעם נאָמען פֿונעם נײַעם זשורנאַל – אין איין וואָרט אָדער אין צוויי ווערטער, "ייִדישלאַנד" אָדער "ייִדיש לאַנד".

דער ערשטער וואַריאַנט איז שוין אַן אײַנגעוואָרצלטער באַגריף, וואָס האָט אין זינען דעם קולטור־רוים פֿון דער ייִדישער שפּראַך. ער איז אײַנגעוואָרצלט ניט בלויז אויף ייִדיש, נאָר אויך אויף ענגליש –Yiddishland און דורך ענגליש – אויף אַנדערע שפּראַכן. דער צווייטער וואַריאַנט האָט געהאַט אַ צוויידײַטיקייט. מע האָט געקאָנט פֿון אים פֿאַרשטיין, אַז דער זשורנאַל איז ניט נאָר אויף ייִדיש, ניט נאָר וועגן ייִדיש, נאָר אויך אַז ער איז אַ ישׂראלדיקער זשורנאַל, ווײַל ער דערשײַנט אין אונדזער ייִדיש לאַנד.

צום סוף איז אויסגעקליבן געוואָרן דער ערשטער וואַריאַנט, נאָר אויך אינעם וואַריאַנט "ייִדיש לאַנד" איז עפּעס געווען. איז איצט קערן מיר זיך אַ ביסל צוריק. דער דאָזיקער נומער פֿון "ייִדישלאַנד" באַשטייט פֿולקום פֿון ווערק פֿון ישׂראלדיקע מחברים. מע קען אים בעצם באַטיטלען "ייִדיש לאַנד". מיר, ייִדישיסטן פֿון דער העברעיִשער מלוכה, שטאַמען פֿון אַ וואַזשנעם ייִחוס. די געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין מדינת־ישׂראל איז לענגער פֿון דער געשיכטע פֿון אונדזער באַנײַטער נאַציאָנאַלער אומאָפּהענגיקייט אין ארץ־האָבֿות. דערמאָנט זיך כאָטשבי אין יוסף פּאַפּיערניקאָווס זאַמלונג "אין זוניקן לאַנד: פּאַלעסטינער לידער", וואָס איז דערשינען אַזש אין 1927. מיר באַטראַכטן זיך ווי נאָך אַ רינג, וואָס איז ממשיך די גאָלדענע קייט פֿון דער ישׂראלדיקער ייִדישער ליטעראַטור. ניט צופֿעליק עפֿענען אָט דעם נומער נײַע לידער פֿון רבֿקה באַסמאַן בן־חיים, וועלכע האָט גענומען אַן אָנטייל אין דער מלחמה פֿאַר אומאָפּהענגיקייט און דערנאָך אין דער ליטעראַטורגרופּע "יונג־ישׂראל".

אַ טייל מאַטעריאַלן פֿונעם נומער זײַנען ניט בלויז אָנגעשריבן דורך ישׂראלים, נאָר אויך פֿאַרבונדן דירעקט אָדער אומדירעקט לויט זייער טעמאַטיק מיט ארץ־ישׂראל. ווי, למשל, דער פֿאָרשונגס־אַרטיקל פֿון דאָקטאָר ענת אדרת פֿונעם בר־אילן אוניווערסיטעט, וועלכער דערציילט וועגן אַזאַ ווייניק באַקאַנטן און אייגנאַרטיקן זשאַנער פֿון דער אַלט־ייִדישער ליטעראַטור ווי איטינעראַריעס – באַשרײַבונגען פֿון רײַזעס פֿון אייראָפּע קיין ארץ־ישׂראל, האַלב־רעאַלע, האַלב־אויסגעדאַכטע.

נאָך אַזעלכע גדולים ווי ישׂראל צינבערג און שמעון דובנאָוו באַטראַכטן אויך מיר די ייִדישע ליטעראַטור ווי אַן אָרגאַנישן באַשטאַנדטייל פֿון דער ליטעראַטור פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. בימי צינבערג און דובנאָוו זײַנען די הויפּט־שפּראַכן פֿון אָט דער פֿילשפּראַכיקער ליטעראַטור באַנאַנד מיט ייִדיש געווען העברעיִש און רוסיש. מעשׂה אָבֿות – סימן לבּנים: אין אָט דעם נומער פֿון "ייִדישלאַנד" וועט איר געפֿינען באַנאַנד מיט אָריגינעל געשריבענע אויף ייִדיש ווערק אויך איבערגעזעצטע ווערק פֿון ישׂראלדיקע אויטאָרן, וועלכע שאַפֿן אויף העברעיִש און אויף רוסיש.

מיר פֿאַרגעסן ניט, חלילה, אַז מדינת־ישׂראל איז איבערהויפּט אַ העברעיִשע מלוכה. דערפֿאַר פֿאַרשליסן מיר אָט דעם נומער מיט אַ נײַ זינגליד "דער זומער שטאַרבט אָפּ", וואָס דער באַוווּסטער תּל־אָבֿיבער קאָמפּאָזיטאָר אַבֿי בנימין האָט פֿאַרפֿאַסט אויף די ווערטער פֿונעם קלאַסיקער פֿון דער העברעיִשער פּאָעזיע חיים־נחמן ביאַליק, וועלכער האָט, ווי באַוווּסט, געשריבן לידער ניט בלויז אויף העברעיִש, נאָר אויך אויף ייִדיש.

די צײַטן זײַנען איצט שווערע. די מגפֿה פֿונעם קאָראָנעווירוס צווינגט פֿאַרברענגען אַ סך צײַט אין דער היים, ברעכנדיק דעם געוויינלעכן אַרט לעבן. איז מיר האָבן באַשלאָסן מאַכן אַ טאָפּלטן נומער. דער דאָזיקער נומער איז צוויי מאָל גרעסער פֿון אַ געוויינלעכן. איר זאָלט האָבן אַ סך וואָס צו לייענען. אַלץ אויף ייִדיש און אַלץ ארץ־ישׂראלדיקס, ווי מע זאָגט, "תּוצרת כחול־לבֿן".

אָבער דאגהט ניט, אונדזערע ברידער, מיטדענקער און מחברים מעבֿר־לים, אין גלות־לענדער. מיר קלײַבן זיך גאָר ניט זיך אָפּטיילן פֿון אײַך. ס'איז פּשוט אַזאַ איינמאָליקער פּרוּוו אַ קוק צו טאָן, אויף וואָס טויגן מיר, די ישׂראלדיקע ייִדישיסטן, אַליין פֿאַר זיך. איז גיט אַ קוק.

לײענט װײַטער »

7 מײַ 1934

אין זיבעטן טאָג פֿונעם חודש מײַ
איז באַגינען געגאַנגען אַ רעגן.
ער האָט לוסטיק געקלאַפּט
אין די דעכער פֿון שטאָט,
אין די ברעטער פֿון נײַעם געבײַ,
און נאָך דעם אַוועק
צו די גרינע אַמורישע ברעגן –
אַ לוסטיקער רעגן,
אַ פֿריילעכער שטיפֿער
אין אָנהייב פֿון חודש מײַ.

פֿון: עמנואל קאַזאַקעוויטש

לײענט דאָס גאַנצע ליד אינעם געדרוקטן זשורנאַל.

לײענט װײַטער »

פֿון דער רעדאַקציע #5

דעם 7טן מײַ 2019 איז געוואָרן 85 יאָר, זינט דער געגרינדעטער אין 1930 ביראָבידזשאַנער ייִדישער נאַציאָנאַלער ראַיאָן איז פּראָקלאַמירט געוואָרן אַלס ייִדישע אויטאָנאָמע געגנט מיט צוויי אָפֿיציעלע שפּראַכן – ייִדיש און רוסיש אין ראַטנפֿאַרבאַנד. יענע יאָרן איז דאָס ניט געווען די איינציקע ייִדישע טעריטאָריעלע אויטאָנאָמיע. סוף 20ער - אָנהייב 30ער יאָרן פֿונעם פֿאָריקן יאָרהונדערט זײַנען אין אוקראַיִנע און קרים געשאַפֿן געוואָרן 5 ייִדישע נאַציאָנאַלע ראַיאָנען: דער סטאַלינדאָרפֿער, דער קאַלינינדאָרפֿער, דער פֿרײַדאָרפֿער, דער נײַ־זלאַטאָפּאָלער און דער לאַרינדאָרפֿער. אָבער די ייִדישע אויטאָנאָמע געגנט איז געווען אַ טעריטאָריעלע אויטאָנאָמיע פֿון אַ העכערן ראַנג – מיט אַ סך גרעסערער טעריטאָריע און רעסורסן, מיט אַ האָפֿענונג צו ווערן אַן אמתדיקע "ייִדישע סאָציאַליסטישע מלוכהשאַפֿט" אינעם באַשטאַנד פֿונעם ראַטנפֿאַרבאַנד. אויף עטלעכע יאָר האָט זיך אויסגעדאַכט, אַז דער טעריטאָריאַליסטישער טרוים, וועלכן עס האָט פּראָפּאַגאַנדירט נאָך פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה ישׂראל זאַנגוויל, קאָן מקוים ווערן אויפֿן סאָוועטישן ווײַטן מיזרח, וווּ דאָס ייִדישע פֿאָלק וועט דערווערבן אַ נײַ היימלאַנד. ניט צופֿעליק האָט עמנואל קאַזאַקעוויטש געשריבן אין זײַן ראָמאַן אין פֿערזן "שלום און חווה" וועגן "שיינע טרוימען פֿון טײַגע, וואָס אויף ייִדיש רעדט, פֿון טײַכן, וואָס אויף ייִדיש שוימען". דווקא אָט די טרוימען האָבן צוגעצויגן אין ביראָבידזשאַן ענטוזיאַסטן ניט בלויז פֿון דער אייראָפּעיִשער טייל פֿונעם ראַטנפֿאַרבאַנד, נאָר אויך פֿון אויסלאַנד, אפֿילו פֿון ארץ־ישׂראל, וווּ ציוניסטן האָבן שוין געהאַט אָנגעהויבן פֿאַרווירקלעכן זייער טרוים וועגן אוריונג (לויט דוד האָפֿשטיינס אויסדרוק) היימלאַנד, וואָס וועט רעדן אויף העברעיִש.

שוידערלעכע סטאַליניסטישע רעפּרעסיעס פֿונעם סוף 30ער און פֿונעם סוף 40ער - אָנהייב 50ער יאָרן האָבן געמאַכט אַ תּל פֿון יענע טרוימען. די ייִדישע איבערוואַנדערונג אין דער אויטאָנאָמער געגנט האָט זיך פּראַקטיש אויפֿגעהערט, דאָס ייִדישע שולוועזן אין דער אויטאָנאָמער געגנט, אַזוי ווי דער פּראָפֿעסיאָנעלער ביראָבידזשאַנער ייִדישער טעאַטער, איז ליקווידירט געוואָרן. אין באַדינגונען פֿון אָפּדערווײַטערטקייט פֿון טראַדיציאָנעלע צענטערס פֿונעם ייִדישן לעבן האָט זיך אַלץ מער פֿאַרשטאַרקט די שפּראַכלעכע און די קולטורעלע אַסימילאַציע פֿון די ביראָבידזשאַנער ייִדן.

און פֿאָרט איז די ייִדישע אויטאָנאָמע געגנט געבליבן, ווען די אַלע אויבן דערמאָנטע נאַציאָנאַלע ייִדישע ראַיאָנען זײַנען שוין פֿון לאַנג ליקווידירט געוואָרן. אין ביראָבידזשאַן האָט ממשיך געווען אַרויסגיין אַ ייִדישע צײַטונג, אויסדיקציעס אויף ייִדיש האָבן רעגולער געקלונגען אויף דער געגנטלעכער ראַדיאָ, די צעטראַלע גאַס פֿון ביראָבידזשאַן און די געגנטלעכע ביבליאָטעק האָבן געטראָגן שלום־עליכמס נאָמען. נאָך מער – אין די 80ער יאָרן, ווען עס זײַנען געשאַפֿן געוואָרן די שאָו־גרופּע "פֿריילעכס" און דער ייִדישער מוזיקאַלער קאַמער־טעאַטער, האָבן זיי עקזיסטירט אַדמיניסטראַטיוו אין די ראַמען פֿון דער ביראָבידזשאַנער געגנטלעכער פֿילהאַרמאָניע, הגם די באַזע פֿון "פֿריילעכס" איז פֿאַקטיש געווען אין קיִעוו און פֿונעם קאַמער־טעאַרטער - אין מאָסקווע.

אין די 90ער יאָרן האָט דאָס רובֿ ביראָבידזשאַנער ייִדן פֿאַרלאָזט די אויטאָנאָמע געגנט און מערסטנטייל עולה געווען קיין ישׂראל. און פֿאָרט האָט די ייִדישע אויטאָנאָמע גענגט (די איינציקע אויטאָנאָמע געגנט אין איצטיקן רוסלאַנד!) זיך אָפּגעהיט און אין איר בלײַבט נאָך אַלץ עפּעס ייִדישלעכס. ס'איז גענוג צו דערמאָנען וועגן דעם, אַז ייִדיש האָט אין דער אויטאָנאָמער געגנט אַ סטאַטוס פֿון "נאַציאָנאַלער" שפּראַך, אויספֿילדיק יענץ, וואָס מער רופֿט אין דער הײַנטצײַטיקער סאָציאָ־לינגוויסטק "דעקאָראטיווע" אָדער סימבאָלישע ראָלע. ייִדישע אויפֿשריפֿטן אין גאַסן און אויף געבײַדעס פֿון אָפֿיציעלע אַנשטאַלטן פֿון ביראָבידזשאַן קאָנען ניט נישט דערוואַרעמען הערצער פֿון אַנהענגער פֿון אונדזער מאַמע־לשון, וועלכע איז גאָר ניט צעבאַלעוועט בײַ הײַנטיקע צײַטן מיט אַן אָפֿיציעלן סטאַטוס וווּ עס זאָל ניט זײַן. מעמאָריאַלע טאָוולען אויף ביראָבידזשאַנער הײַזער דערמאָנען, אַז אין אָט די הײַזער האָבן געוווינט אָדער געאַרבעט ייִדישע שריפֿטשטעלער.

אָמאָל זײַנען אויף דער מאַפּע פֿונעם ראַטנפֿאַרבאַנד געווען אַ סך צענדליקער ייִדישע געאָגראַפֿישע נעמען. מע האָט זיי אַלע פֿאַרביטן אויף רוסישע און אוקראַיִנישע. ס'איז געבליבן נאָר דאָברושינע אין קרים, אינעם געוועזענעם פֿרײַדאָרפֿער ייִדישן נאַציאָנאַלן ראַיאָן. ייִדישע איבערוואַנדערער, וועלכע האָבן געגרינדעט דאָס דאָרף אין 1927, האָבן עס אָנגערופֿן לכּבֿוד דעם באַוווּסטן ייִדישן ליטעראַטור־קריטיקער און ליטעראַטור־פֿאָרשער יחזקאל דאָברושין. דער סלאַווישער קלאַנג פֿון דעם נאָמען האָט געבראַכט צו דעם, אַז דאָברושינע איז געבליבן דאָברושינע, כאָטש יחזקאל דאָברושין אַליין איז אומגעקומען אין אָנהייב 50ער יאָרן אין אַ סאָוועטישער תּפֿיסה. בלויז אויף דער מאַפּע פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט בלײַבן ביז הײַנט אַזעלכע נעמען, ווי וואַלדהיים, נײַפֿעלד, ביראָפֿעלד, אַמורזעט (דאָס איז ראשי־תּבֿות פֿון די רוסישע ווערטער "די אַמורער ייִדישע לאַנדס־געזעלשאַפֿט"). די ייִדישע אויטאָנאָמע געגנט עקזיסטירט שוין 85 יאָר, און מיר ווידמענען פֿולקום איר יוביליי אָט דעם נומער פֿון "ייִדישלאַנד". די מאַטעריאַלן פֿונעם נומער זײַנען פֿאַנאַנדערגעשטעלן אַזוי, אַז ס'זאָל זיך שאַפֿן אַ מין כראָנאָלאָגיש אויסגעמאָסטן בילד פֿון דער ביראָראָבידזשאַנער געשיכטע.

לײענט װײַטער »

די פֿאָן און דער הערב פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט

די פֿאָן פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט איז פֿאַרהעלטנישמעסיק נײַ. מע האָט זי אָפֿיציעל אײַנגעפֿירט בלויז אין 1996. איר סימבאָליק איז די פֿאָלגנדיקע: דער ווײַסער קאָליר סימבאָליזירט ריינקייט. דער רעגן־בויגן ("קשת בענן") איז דער תּנ''כישער סימבאָל פֿון שלום, גליק און וווילזײַן. יענץ, וואָס דער רעגן־בויגן האָט זיבן קאָלירן, סימבאָליזירט, לויט דער אָפֿיציעלער דערלערונג, אויך די זיבן קנים פֿון דער אוראַלטער ייִדישער מנורה און די זיבן מיצוות פֿון בני־נוח.

דער הערב פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט איז אויך אָפֿיציעל אײַנגעפֿירט געוואָרן בלויז אין 1996. אויפֿן אַקוואַמאַרין־פֿעלד, וואָס סימבאָליזירט די טײַגע, געפֿינט זיך אַ טיגער – דער מלך פֿון די חיות פֿון דער ווײַט־מיזרחדיקער טײַגע. די צוויי ווײַס־בלוי־ווײַסע פּאַסן סימבאָלירן, לויט דער אָפֿיציעלער דערקלערונג, די הויפּט־טײַכן פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט – בירע און בידזשאַן, אָבער מע קאָן אין זיי דערזען אויך אַ רמז אויפֿן טלית, אַזוי ווי אויף דער פֿאָן פֿון מדינת־ישׂראל.

לײענט װײַטער »

אַ סיבה פֿאַר אַ שֹימחה

אַמאָל איז געװען
אַ געמיטלעך הויז
אין עק װעלט

אין דעם דאָזיקן הויז
האָבן געװוינט אַ טײַװל
מיט אַ חוצפּהדיקער מויז

האָט די מויז געזאָגט:
"לאָמיר זיך אָנשיכּורן
טאָג־אײַן טאָג־אויס"

װײַל די װעלט איז פֿול מיט צרות,
טרויער, שרעק און פּײַן
ס’איז אָבער אונדז נישט ביטער
כּל־זמן ס’איז פֿאַראַן י''ש

טײַװל, גיי אַ טאַנץ!
טרינקען משקה, טרינקען י''ש
טײַװל, גײ אַ טאַנץ!

טײַװל, גיי אַ טאַנץ!
אַ סיבה פֿאַר אַ שֹימחה
איז תּמיד פֿאַראַן

איז אָנגעקומען אין הויז
אַ כּלי־זמר מיט
אַ רויטער נאָז

האָט די מויז שטאַרק געלאַכט:

לאָמיר טרינקען משקה
אַ גאַנצע נאַכט

טײַװל, גיי אַ טאַנץ!
דער כּלי־זמר שפּילט אַ לידעלע
טײַװל, גײ אַ טאַנץ!

טײַװל, גיי אַ טאַנץ!
אַ סיבה פֿאַר אַ שֹימחה
איז תּמיד פֿאַראַן

זיבן ציגלעך
האָבן דאַן
די חבֿרותא פֿאַרבײַגעטאַנצט

האָט די מויז זײ צוגערופֿן:
"חבֿרים, קומט אַרײַן אין שטוב
און טרינקט מיט אונדז!"

טײַוול, גיי אַ טאַנץ!
אוי, חבֿרים, קומט אין קאָן
טײַװל, גײ אַ טאַנץ!

טײַװל, גיי אַ טאַנץ!
אַ סיבה פֿאַר אַ שֹימחה
איז תּמיד פֿאַראַן

פֿון: ניקאָלײַ אָלניאַנסקי

לײענט מער פּאָעזיע אינעם געדרוקטן זשורנאַל.

לײענט װײַטער »

בײַ דעם פֿינצטערן היכל

אבֿישלום פֿון שילוח איז געבוירן געוואָרן אין בני־ברק אין 1991 אין אַ חסידישער משפּחה, געלערנט זיך אין לוצערנער ישיבֿה אין שווײַץ. איצט לערנט ער קינעמאַטאָגראַפֿיע. אין חשוון תּשע''ט איז אין ירושלים דערשינען זײַן ערשטע העברעיִשע לידער־זאַמלונג "שׂובך האלה הגדולה". אָבער אבֿישלום פֿון שילוח שרײַבט לידער אויך אויף מאַמע־לשון. און דאָס איז די ערשטע פּובליקאַציע פֿון זײַנע ייִדישע לידער.

בײַ דעם פֿינצטערן היכל
זיצט דער רבי און זינגט כּיסופֿים
זײַנע אויגן – פֿאַרמאַכט, זײַן האַרץ ברענט
אונטער זײַן הייליקן ספּאָדיק אַ נשמה שרײַט
פֿון טיפֿענישן ער בעט פֿון טיפֿענישן ער בענקט
פּתחי לי, אחותי רעייתי, יונתי תמתי...

און דאָרט בײַ דער זײַט
דאָרט בײַ דעם פֿענצטער שטייט
אַ קליין ייִנגעלע מיט א גרויסן קאַפּל
זײַנע אויגן – פֿאַרחלומט, זײַן האַרץ – פֿאַרגלוסט
נאָך אַ שיינעם וווּנדלעכן פֿויגל
וואָס אין הימל פֿליט
צי ווייסט דער רבי אַז דאָס שטעטל ברענט?
צי ווייסט דאָס קליינע ייִנגעלע
אז עס וועט נאָך גאָר ווײַט אַוועקפֿליִען?

בײַ דעם פֿינצטערן היכל
זיצט דער רבי און זינגט כּיסופֿים
די זון גייט אונטער, די לעכט גייען אויס
און דאָרט בײַ דער זײַט, דאָרט בײַ דעם פֿענצטער
שטייט אַ קליין ייִנגעלע מיט אַ גרויסן פֿלאַם

פֿון: אַבֿישלום פֿון שילוח

לײענט מער פּאָעזיע פֿון דעם אָ מחבר אינעם געדרוקטן זשורנאַל.

לײענט װײַטער »

דאָס יאָר 1919 אין דער געשיכטע פֿון ייִדישער פּאָעזיע

מיט 100 יאָר צוריק, גראָד אינעם גורלדיק בלוטיקן 1919 יאָר, איז פֿאָרגעקומען אַ היפּש מערקווירדיקער אויפֿשטײַג פֿון דער מאָדערנער ייִדישער פּאָעזיע. "די ייִדישע מוזע" ווי אַ בפֿירושע דערשײַנונג, ווי שפּעט זי זאָל ניט געהאַט זיך אויסגעפּיקט, האָט שוין צו יענער צײַט פֿאַרמאָגט אַ שטיקל "סטאַזש" פֿון שיעור ניט דרײַ יאָרצענדלינגער. וווּ, ווען און ווי־אַזוי האָט זי זיך גענומען אויספֿורעמען איז אַ טעמע פֿאַר זיך. אָן דעם לכתּחילהדיקן פּאָעטישן אויפֿשוווּנג פֿון די פֿריִערדיקע יאָרן, וואָלט "די ייִדישע מוזע" ניט אויפֿגעריכט געוואָרן, אָבער גראָד אין 1919, אי דאָס אויף ביידע זײַטן פֿון דעם אַטלאַנטיק, דערשײַנען אַ ריי ווערק און פּובליקאַציעס וואָס צייכענען אָן אַן איכותדיק נײַעם שטאַפּל אין דער דינאַמישער אַנטוויקלונג פֿון אונדזער פּאָעזיע.

קודם־כּל, עס דערשײַנט מעגלעך די ערשטע מאָנאָגראַפֿיע איבער ייִדישער פּאָעזיע, וואָס גיט זיך אָפּ מיט איר סטרוקטור און טעמאַטיק, מיט איר עסטעטישן מהות און געזעלשאַפֿטלעכן תּכלית. דאָס איז דאָס בוך "אין דער וועלט פֿון געזאַנגען (אַ בוך וועגן פּאָעזיע און פּאָעטן)" וואָס משה אָלגין גיט אַרויס אין 1919 אין ניו־יאָרק. קאָן זײַן, אַז אַ ריי באַהאַנדלונגען זײַנע זאָלן הײַנט עמיצן אויסזען עטוואָס פֿאַרעלטערט, "פּרימיטיוו", צי "פּאָליטיש אַנגאַזשירט", און דאָך טאָר מען ניט אַוועקמאַכן מיט דער האַנט די וויכטיקייט פֿון אָט־דעם פּיאָנערישן אויפֿטו. דאָס באַהאַנדלען די עצם מעגלעכקייט פֿון פּאָעזיע אויף ייִדיש (משטיינס געזאָגט: "אויף זשאַרגאָן") קען מען געפֿינען נאָך מיט 30 יאָר פֿריִער, אין י. י. לערנערס אַרטיקל פֿון 1889 ("די ייִדישע מוזע", אינעם צווייטן באַנד פֿון ספּעקטאָרס "הויז־פֿרײַנד"). אָבער לערנערס באַווײַזן אַז ייִדיש איז אַ לשון וואָס איז גענוג ראַפֿינירט צו זײַן "פּאָעזיע־פֿעיִק", קומען גראָד פֿון דער ייִדישער "פֿאָלקס־פּאָעזיע", היינו פֿון די אויסגעקליבענע טעקסטן פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער. דאַקעגן זשע אָלגינס מאָנאָגראַפֿיע פֿאַרמאָגט שוין אַ גאַנץ נישקשהדיקן מאַטעריאַל סײַ וואָס שייך פּאָעזיע גופֿא, סײַ בנוגע אַ ריי אינדיווידועלע פּאָעטן. אויך זײַן פֿאָרמאַט און פֿאַרנעם – אַ בוך איבער פּאָעזיע בפֿועל און ניט אַ פּאָלעמיש אַרטיקל איבער ייִדישער דיכטונג בכּוח – שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ פּרינציפּיעל נײַעם שטאַפּל אין דער געזעלשאַפֿטלעך אינטעלעקטועלער אויפֿפֿאַסונג פֿון ייִדישער פּאָעזיע. [...]

פֿון: דובֿ־בער קערלער

לײענט דעם גאַנצן אַרטיקל אינעם געדרוקטן זשורנאַל.

לײענט װײַטער »

פֿון דער רעדאַקציע #4

מיר האָבן באַשלאָסן ווידמענען דעם 4טן נומער פֿון "ייִדישלאַנד" פֿולקום דער הײַנטצײַטיקער ייִדישער דיכטונג. פֿאַרוואָס? ווײַל מיר האָבן זי זייער ליב. דרײַ מיטגלידער פֿון אונדזער רעדאַקציע אַליין שרײַבן לידער אויף ייִדיש און דער פֿערטער פֿאַרנעמט זיך שוין ניט ווייניק יאָרן מיט איבערזעצונגען פֿון דער ייִדישער דיכטונג אין רוסיש. עס זײַנען דאָ אַזעלכע, וואָס באַמיִען זיך טענהן, אַז די ייִדישע ליטעראַטור בכלל און די ייִדישע דיכטונג בפֿרט זײַנען שוין טויט. זאָלן זיי טענהן געזונטערהייט. אין 2017 איז מיט אַ באַטייליקונג פֿון די אַלע פֿיר מיטגלידער פֿון אונדזער רעדאַקציע דערשינען די אַנטאָלאָגיע "רינג. ייִדישע פּאָעזיע. דער נאָכן־חורבן־דור", אין וועלכע ס'זײַנען אַרײַן לידער פֿון 20 ייִדישע פּאָעטן געבוירענע זינט 1946. די צאָל דיכטער, וועלכע נעמען אַן אָנטייל אין אָט דעם נומער איז ווייניקער, נאָר אַ מנין האָבן מיר זיכער. ס'איז באַזונדערס אָנגענעם, אַז אין דעם מנין האָט זיך באַוויזן אַ נײַ פּנים – דער 28-יעריקער אבֿישלום פֿון שילוח. ער האָט שוין באַוויזן אַרויסצוגעבן אַ העברעיִשע לידער־זאַמלונג, נאָר ייִדיש איז זײַן מאַמע־לשון און ער שרײַבט לידער אויך אויף ייִדיש. איז ברוך־הבא. די גאָלדענע קייט ווערט פֿאָרגעזעצט.

דאָס געזאָגטע שאַפֿט ניט אוודאי אָפּ דעם פֿאַקט, וואָס די צאָל לייענער פֿון דער הײַנטצײַטיקער ייִדישער דיכטונג איז קליין. די פֿאָרמולירטע מיט אַן אָנדערהאַלבן יאָרהונדערט צוריק דורך יהודה־לייב גאָרדאָנען קלאָץ־קשיא "לְמִי אֲנִי עָמֵל?" – "פֿאַר וועמען האָרעווע איך?" איז דעמאָלט געווען אַקטועל פֿאַר דער העברעיִשער דיכטונג און איצט – דווקא פֿאַר דער ייִדישער. אָבער אַזוי ווי יל''ג האָט זיך ניט מייאש געווען דעמאָלט און ממשיך געווען שאַפֿן העברעיִשע לידער, ווײַל, ווי ער האָט געשריבן, "עוֹד בַּת הַשּׁירָה אֵלַי מִתְגַּנֶּבֶת,/ עוֹד לִבִּי הוֹגֶה וִימִינִי כּוֹתֶבֶת –/כּוֹתֶבֶת שִׁירִים וּבְשָׂפָה נִשְׁכַּחַת", אַזוי זײַנען אויך מיר זיך ניט מייאש איצט און זײַנען ממשיך שאַפֿן לידער אויף ייִדיש, אויף דער הײַנטצײַטיקער "פֿאַרגעסענער שפּראַך".

מיט דער טעמע פֿון דער הײַנטצײַטיקער ייִדישער דיכטונג זײַנען אַזוי אָדער אַנדערש פֿאַרבונדן אויך אַנדערע מאַטעריאַלן פֿון אָט דעם נומער: לידער פֿונעם עזבֿון פֿון אליהו טאָקער (1934 – 2010), רעצענזיעס אויף נײַע אוקראַיִנישע איבערזעצונגען פֿון דער ייִדישער פּאָעזיע און פֿאָרשערישע אַרטיקלען.

לײענט װײַטער »